Deze biergrafiek van de NOS ziet de verhoudingen niet zo scherp
Op 19 april 2018 had het NOS-Journaal van 20:00 uur een item over de consumptie van alcoholvrij bier. De boodschap was dat die consumptie behoorlijk is toegenomen. Om dit te illustreren toonde het Journaal een grafiek. Helaas was dit niet zo’n goede grafiek. Bij de constructie ervan was een veel voorkomende fout gemaakt.
De grafiek (zie hierboven) is in feite een staafdiagram. Alleen zijn er geen staven getekend, maar bierglazen. De glazen zijn zo getekend dat de hoogte van het bier (het gele deel) overeenkomt met de consumptie van alcoholvrij bier in het corresponderende jaar. Zo is de hoogte voor 2017 ongeveer 1,2 keer zo groot als de hoogte voor 2016. Dat komt overeen met de verhouding tussen de consumptie in beide jaren: 482.000 hectoliter is ongeveer 1,2 keer zo groot als 394.000 hectoliter.
Door met symbolen (glazen) te werken in plaats van met staven, maak je echter een essentiële fout. De ontwerper ziet namelijk over het hoofd dat als een glas hoger wordt, het ook breder wordt. En bij het bekijken van de glazen kijkt de lezer naar het oppervlak en niet alleen naar de hoogte. Het oppervlak van het bier in 2017 is 1,5 keer zo groot als het oppervlak van het bier in 2016. Het verschil in grootte tussen beide bierglazen komt dus niet overeen met het verschil in consumptie.
Je ziet deze fout wel vaker langskomen bij grafieken waarin symbolen worden gebruikt. Zie bijvoorbeeld deze pompoenengrafiek.
Al in 1983 wees de bekende statisticus Edward Tufte in zijn bekende boek ‘The Visual Display of Quantitative Information’ op de gevaren hiervan. Hij introduceerde zelf een maat voor de mate waarin een grafiek de waarde van bepaalde verschijnselen verkeerd weergeeft. Dat is de ‘Liegfactor’. Die krijg je door de waargenomen waarde in de grafiek te delen door de werkelijk waarde. Bij een goede grafiek is de Liegfactor gelijk aan 1. In de biergrafiek is de verhouding tussen 2017 en 2016 gelijk aan 1,5, terwijl de verhouding tussen de consumpties 1,2 is. De Liegfactor is hier gelijk aan 1,5 / 1,2 = 1,25. Dus de grafiek geeft de toename van de consumptie van alcoholvrij bier wat te geprononceerd weer.
De eenvoudigste manier om problemen met de omvang van symbolen te vermijden, is helemaal geen symbolen gebruiken, maar gewoon een staafdiagram. Hieronder is de grafiek omgebouwd tot zo’n grafiek. Alle staven zijn even breed. Daardoor komen de oppervlaktes van de staven overeen met de bijbehorende consumpties. Misschien wel saaier dan de glazengrafiek, maar wel een eerlijker grafiek.
